Το ΚΚΕ «στη σκιά του Στάλιν» αλλά και έξω από αυτήν: Μια συζήτηση με τον Νίκο Μαραντζίδη

Permalink

Το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Νίκου Μαραντζίδη «Στη σκιά του Στάλιν – Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού» (Εκδ Αλεξάνδρεια), περιέχει άφθονα νέα στοιχεία και ντοκουμέντα για την ιστορία του ΚΚΕ, από την ίδρυση του μέχρι τη διάσπαση του 1991.

Το ίδιο ενδιαφέροντα είναι και τα συμπεράσματα του συγγραφέα, που καταρρίπτουν την ιδέα ενός κόμματος που ήταν «όργανο της Μόσχας» και καλούν σε μια βαθύτερη ανάλυση του κομουνιστικού κινήματος που έβαλε τη σφραγίδα του στην ιστορία του 20ού αιώνα.

Ακολουθεί η συνομιλία που είχα με τον κ. Μαραντζίδη, εφ όλης της ύλης: από τη πορεία του ΚΚΕ, τις εσωκομματικές του κρίσεις και τον εμφύλιο πόλεμο, μέχρι τις γενικότερες σκέψεις του για την «κομουνιστική ουτοπία».

Στο βιβλίο παρουσιάζετε νέα στοιχεία και πληθώρα αδημοσίευτου υλικού από τα αρχεία των χωρών του πρώην σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Ιδιαίτερα τα αρχεία της Πολωνίας γράφετε ότι σας βοήθησαν για τον ρόλο που έπαιξαν οι Λαϊκές Δημοκρατίες στις υποθέσεις και τις δράσεις του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του πρώιμου Ψυχρού Πολέμου.

Χωρίς το αρχειακό υλικό από την πρώην ΕΣΣΔ και τις Λαϊκές Δηµοκρατίες δεν θα µπορούσε να γραφτεί αυτό το βιβλίο. Πρόκειται για αναρίθµητες σελίδες εγγράφων, που φωτίζουν τον διεθνή κόσµο του ΚΚΕ από τις πρώτες σχεδόν στιγµές της ίδρυσης του. Τα αρχεία της Κοµιντέρν( Koµουνιστική Διεθνής-όργανο συντονισµού του διεθνούς κοµµουνιστικού κινήµατος-ΣΣ) φερειπείν, στα οποία βρίσκονται τα βιογραφικά των στελεχών του ΚΚΕ, φωτίζουν εντυπωσιακές ανθρώπινες διαδροµές και άλλες πτυχές της ζωής των κοµµουνιστών. Άλλα αρχεία αποκαλύπτουν πολύπλοκες διεργασίες λήψης κρίσιµων αποφάσεων που χάραξαν την πορεία των Ελλήνων κοµµουνιστών (πχ Μακεδονικό 1923-1924, διώξεις στελεχών κατά την σταλινική περίοδο, εµφύλιος πόλεµος, κλπ).

Η Λαϊκή Δηµοκρατία της Πολωνίας είχε έναν κρίσιµο ρόλο στη ζωή του ΚΚΕ κατά τα έτη 1948-1950 όταν ανέλαβε την ευθύνη του συντονισµού της αποστολής βοήθειας προς τον Δηµοκρατικό Στρατό αλλά και ένα µεγάλο βάρος στην περίθαλψη των τραυµατιών ανταρτών, ιδιαίτερα των πιο βαριών περιπτώσεων.

Γράφετε ότι παρά το γεγονός ότι η συντηρητική ιστοριογραφία απεικονίζει το ΚΚΕ ως «όργανο της Μόσχας» η εικόνα είναι πιο σύνθετη.

Αναµφίβολα, πιο σύνθετη και εντέλει διαφορετική. Η συντηρητική ψυχροπολεµική ιστοριογραφία σκεφτόταν µέσα στα στενά όρια µιας παραδοσιακής εθνικιστικής γραµµής που αδυνατούσε να καταλάβει πως ο κοµµουνισµός ήταν µια εναλλακτική αφήγηση του κόσµου πέρα από τα όρια του έθνους-κράτους. Στο πλαίσιο αυτό, οι κοµµουνιστές δεν ήταν πιόνια ή όργανα κανενός. Στα δικά τους µάτια υπηρετούσαν µια παγκόσµια υπόθεση, την παγκόσµια επανάσταση. Βεβαίως, η ιδέα του «Σοσιαλισµού σε µια χώρα» µετακινεί το κέντρο βάρος από το παγκόσµιο στο εθνικό, και στην πράξη από την Κοµιντέρν στην ΕΣΣΔ.

Αυτή η µετακίνηση του κέντρου βάρους στη λήψη των παγκόσµιων αποφάσεων του κοµµουνιστικού κινήµατος, είχε ως συνέπεια οι κοµµουνιστές να γίνουν συχνά φορείς υπεράσπισης της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ. Από αυτήν τη µατιά, η πλέον τραγική στιγµή για τους ευρωπαίους κοµµουνιστές ήταν το ξέσπασµα του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου και η γνωστοποίηση του Γερµανοσοβιετικού Συµφώνου µη Επίθεσης, γνωστού ως Σύµφωνο ΡίµπεντροπΜολότοφ. Όµως και πάλι, ούτε αυτονόητη ήταν η ευθυγράµµιση ούτε αυτόµατη.

Το ΚΚΕ απέδειξε αρκετές στιγµές στην ιστορία του -και όχι πάντα µε θετικές συνέπειες για το ίδιο- το περιθώριο αυτονοµίας που µπορούσε το ίδιο να διαµορφώσει. Όλοι ξέρουµε πλέον, φερειπείν, την απόφαση για αποχή από τις εκλογές του 1946. Όσο κι αν αναζητήθηκε «ο δάκτυλος της Μόσχας» δεν βρέθηκε πουθενά. Ο Στάλιν είχε συµβουλέψει διαφορετικά. Οι Έλληνες είχαν θεωρήσει πως είχαν περιθώρια διαφορετικών επιλογών.

Ένα ιστορικό γεγονός που συνήθως προβληματίζει είναι το γράμμα του ηγέτη του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη στον δικτάτορα Μεταξά, αμέσως μετά την ιταλική επίθεση τον Οκτώβριο του 1940. «Δεδομένου του ανελέητου διωγμού που βίωναν οι Έλληνες κομμουνιστές, πώς θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν μια άνευ όρων στήριξη στον πόλεμο του Μεταξά;», θέτετε και εσείς ο ίδιος το ερώτημα. Η γραμμή της Διεθνούς ήταν ότι τα κομμουνιστικά κόμματα έπρεπε να αποκηρύξουν τον πόλεμο και η αρχική στάση του Ζαχαριάδη προβλημάτισε ακόμη και το κόμμα του, το γράμμα θεωρήθηκε πλαστό κλπ. Στο βιβλίο προσπαθείτε να δώσετε κάποιες εξηγήσεις.

Ο Ζαχαριάδης, δεν χωρά αµφιβολία, πως πάτησε την «κόκκινη γραµµή» της Κοµιντέρν και της ΕΣΣΔ εκείνη τη στιγµή. Βεβαίως, ούτε «τρελός» ήταν ούτε «αντιφρονούντας». Αν ίσχυε το δεύτερο, δεν θα είχε συντάξει τις δύο επόµενες επιστολές αλλάζοντας ξεκάθαρα γραµµή πλεύσης. Ο Ζαχαριάδης, είχε ήδη αποστείλει, ένα µήνα πριν το ξέσπασµα του πολέµου, µια παρόµοια επιστολή που δηµοσιεύτηκε αλλά είχε περάσει σχεδόν απαρατήρητη. Αυτές οι δύο επιστολές (αυτή πριν την εισβολή και το «πρώτο γράµµα») ήταν στην κατεύθυνση που είχε δώσει η Κοµιντέρν στο ΚΚΕ το καλοκαίρι του 1939 για άνευ όρων υποστήριξη του Μεταξά σε περίπτωση εισβολής της Ιταλίας.

Επιπλέον, η ιταλική φασιστική απειλή στα Βαλκάνια (Ιταλία που εξάλλου δεν συµµετείχε στη Γερµανο-σοβιετικό σύµφωνο) φαίνεται να ενίσχυσε την πεποίθηση του Ζαχαριάδη, πως θα µπορούσε να διατυπώσει µια τέτοια θέση η οποία οπωσδήποτε ήταν εκτός του πνεύµατος της Κοµιντέρν τη δεδοµένη στιγµή και για αυτό προκάλεσε την αντίδρασή της.

Ένα ακόµη στοιχείο είναι το περίφηµο άρθρο του Ζαχαριάδη το 1945, περί δύο πόλων, που είναι µια έµµεση πρόταση η Ελλάδα να κινηθεί ανάµεσα στις συµπληγάδες του διαφαινόµενου ψυχρού πολέµου, τις δυτικές χώρες και τη Σοβιετική Ενωση. Αν και δεν ασχολείστε µε αυτό το περιστατικό, είναι δείγµα «στιγµών ανεξαρτησίας» ή και ανεξάρτητης σκέψης του ηγέτη του ΚΚΕ;

Η θεωρία των δύο πόλων είναι µια ανάγνωση του Ζαχαριάδη του τι έχει συντελεστεί στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, το προηγούµενο διάστηµα (σφαίρες επιρροής) που όµως δεν απεµπολεί τις φιλοδοξίες του. Θα έλεγα πως είναι µια προσεκτική διατύπωση φιλοδοξιών που λάµβανε υπόψη την δραµατική εµπειρία των δεκεµβριανών και τις προσεκτικές κινήσεις της Μόσχας στην Ανατολική Ευρώπη εκείνη την στιγµή. Αν πρέπει να τοποθετήσουµε τον Ζαχαριάδη µεταξύ Τίτο και Στάλιν, η θεωρία των δύο πόλων είναι περισσότερο µια σταλινική προσεκτική ανάγνωση των διεθνών συσχετισµών, παρά µια ενθουσιώδης τιτοϊκού τύπου στρατηγική.

Όσο πλησιάζει το τέλος του πολέµου και η ήττα της Γερµανίας, τόσο πυκνώνουν οι ενδείξεις ότι η Σοβιετική Ένωση δεν επιθυµεί µια σύγκρουση µε τη Μεγάλη Βρετανία για την Ελλάδα και έµµεσα προτρέπει το ΚΚΕ ουσιαστικά για την αποδοχή του κοινωνικού καθεστώτος και όχι την ανατροπή του. Γιατί το ΚΚΕ επιλέγει τη ρήξη, για να φτάσουµε στα Δεκεµβριανά; Υπάρχει και θέµα επάρκειας της ηγεσίας;

Δεν θα το έλεγα έτσι ακριβώς. Κατά τη γνώµη µου πρόκειται για την πλέον πολύπλοκη αλληλουχία κρίσιµων διλληµάτων και αποφάσεων που βλέπουµε στην ιστορία του ΚΚΕ. Καταρχήν υπάρχει ένα δεδοµένο: το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ελέγχει το 80-90% της χώρας στην απελευθέρωση. Καµιά πολιτική δύναµη δεν θα µπορούσε να υπαναχωρήσει εύκολα και αβίαστα από µια τέτοια κατάσταση και να παραδώσει την εξουσία και µάλιστα στους αντιπάλους της χωρίς ουσιαστικές εγγυήσεις. Μην ξεχνάµε, υπάρχει απόλυτη έλλειψη εµπιστοσύνης ανάµεσα στο ΚΚΕ και τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάµεις.

Στα στελέχη του ΚΚΕ κυριαρχεί η πεποίθηση ότι οι Βρετανοί που είναι «χειρότεροι κι από τους Γερµανούς» όπως το έλεγε ο Άρης Βελουχιώτης, θα επέβαλαν µε τους Έλληνες συµµάχους τους ένα καθεστώς δικτατορίας τύπου Μεταξά που θα έφερνε του κοµµουνιστές ξανά στις φυλακές και τις εξορίες. Τέλος υπάρχει άγνοια για τις αυτοκρατορικές πολιτικές των «σφαιρών επιρροής» εκ µέρους της Βρετανίας και της ΕΣΣΔ. Οι Έλληνες κοµµουνιστές πίστεψαν ότι οι αλλαγές στα Βαλκάνια θα µπορούσαν να συµπεριλάβουν και την Ελλάδα.

Εκ του αποτελέσµατος προκύπτει, πως η ηγεσία του ΚΚΕ υπερεκτίµησε τις δυνάµεις της και τη δυνατότητα να λάβει βοήθεια από τα αδελφά βαλκανικά κόµµατα. Από την άλλη, αν το ΚΚΕ είχε επιλέξει νωρίτερα τη γραµµή του Άρη για γρήγορη κατάληψη της εξουσίας πριν την άφιξη των Άγγλων δεν ξέρουµε τι θα είχε συµβεί. Δεν αποκλείεται να είχαν γίνει αλλιώς τα πράγµατα. Γενικότερα, η αµφίθυµη στάση του ΚΚΕ έναντι της κυβέρνησης του Λιβάνου και των Άγγλων (ούτε καθαρή συµπόρευση, ούτε καθαρή άρνηση) φάνηκε, πως το εγκλώβισε.

Για την έναρξη του εµφυλίου διαπιστώνετε και εδώ λάθη της ηγεσίας, υπεραισιοδοξίας αλλά και υποτίµησης της αποφασιστικότητας των αντιπάλων, αυτή τη φορά των ΗΠΑ. Τι ρόλο έπαιξαν οι διώξεις και οι δολοφονίες των στελεχών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ µετά τη συµφωνία της Βάρκιζας το 1945; Τους οδήγησαν αναγκαστικά στα βουνά, πιέζοντας την ηγεσία να ξεκινήσει τον εµφύλιο;

Η Λευκή τροµοκρατία έπαιξε ένα ρόλο αλλά θα έλεγα δευτερεύοντα, ψυχολογικό κυρίως στα κατώτερα στελέχη του κόµµατος στην ύπαιθρο που βίωναν την τροµοκρατία των συµµοριών της άκρας δεξιάς. Η Λευκή τροµοκρατία δηµιουργούσε συνθήκες πολιτικής πίεσης στην ηγεσία να απαντήσει πιο δυναµικά, αλλά µέχρι εκεί. Στο κάτω-κάτω και οι Σοβιετικοί συµβούλευαν µεν το ΚΚΕ να χρησιµοποιήσει οµάδες ένοπλης αυτοάµυνας στην ύπαιθρο αλλά επέµεναν στην κάθοδό του στις εκλογές. Αν το ΚΚΕ είχε πάρει µέρος στις εκλογές του Μαρτίου 1946 θα είχε µάλλον αποφευχθεί η γενικευµένη σύγκρουση στη συνέχεια, παρά το κλίµα βίας στην ύπαιθρο. Η Λευκή Τροµοκρατία ήταν µια συνθήκη αστάθειας, ένας χαµηλής έντασης εµφύλιος, αλλά όχι ο καθοριστικός παράγοντας για τη κλιµάκωση που ακολούθησε.

Γράφετε ότι «από το 1946 και µετά οι Έλληνες κοµµουνιστές είχαν κάνει τουλάχιστον είκοσι µία ειρηνευτικές προτάσεις, όχι πάντα εµφορούµενες από ρεαλισµό και ειλικρίνεια, αλλά οπωσδήποτε κάποιες από αυτές τις πρωτοβουλίες διέθεταν και τα δύο». Γιατί δεν υπήρξε ανταπόκριση;

Γιατί από ένα σηµείο και έπειτα, η Κυβέρνηση της Αθήνας και κυρίως οι Αµερικανοί πάτρωνες της είχαν επιλέξει την πλήρη εξόντωση της κοµµουνιστικής αριστεράς στην Ελλάδα και όχι κάποια µορφή συµφιλίωσης ή συµβιβασµού. Ήταν πολιτική απόφαση όχι στρατιωτική η πλήρης εξόντωση του ΚΚΕ και του στρατού του.

*Μη χάσετε αύριο το δεύτερο µέρος της συνέντευξης: οι αιτίες της ήττας στον εµφύλιο, το µακεδονικό και οι διασπάσεις του ΚΚΕ. Γενικότερες σκέψεις για το κοµουνιστικό κίνηµα και την ιστορία του.

Άρθρο Στ. Κούλογλου στο TVXS


(Visited 6 times, 1 visits today)

Read more:
Ρεύμα...
Ρεύμα….

Σκίτσο του Γιάννη Δερμεντζόγλου

Close